Συμβαίνουν άραγε κακά πράγματα πιο συχνά απ’ ό,τι θα περιμέναμε με βάση την τύχη; Αν ναι, τότε οφείλουμε πραγματικά να δώσουμε μια εξήγηση, ίσως έχετε ακούσει κάποιους να αναφέρονται στον «Νόμο του Μέρφι», που μερικές φορές ονομάζεται και «νόμος του γκαντέμη». Σύμφωνα με αυτόν, «αν φύγει από τα χέρια μας η φρυγανιά με τη μαρμελάδα, θα πέσει με τη μαρμελάδα προς τα κάτω». Ή, γενικότερα, «Αν κάτι μπορεί να πάει στραβά, θα πάει». Πολλοί τον αναφέρουν ως αστείο, όμως, συχνά πιστεύουν ότι κρύβεται και κάτι άλλο: ο κόσμος υπάρχει μόνο και μόνο για να τους βλάψει.
Συμμετέχω σε αρκετά τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ, και ένα από τα πράγματα που μπορεί να πάνε στραβά στα «εξωτερικά γυρίσματα» είναι ο ανεπιθύμητος θόρυβος. Κάθε φορά που περνάει από πάνω σου ένα αεροπλάνο, πρέπει να σταματήσεις το γύρισμα μέχρι να απομακρυνθεί, κάτι που μπορεί να γίνει εξαιρετικά εκνευριστικό. Μια ταινία εποχής μπορεί να καταστραφεί ακόμα και από το παραμικρό ίχνος θορύβου αεροπλάνου. Στα μέλη των τηλεοπτικών συνεργείων επικρατεί η πρόληψη ότι τα αεροπλάνα πετάνε πάνω απ’ τα κεφάλια τους σκοπίμως τις στιγμές που η σιωπή είναι άκρως σημαντική, και το δικαιολογούν επικαλούμενοι τον Νόμο του Μέρφι.
Τώρα τελευταία, το τηλεοπτικό συνεργείο με το οποίο συνεργαζόμουν επέλεξε μια τοποθεσία στην οποία ήμασταν σίγουροι ότι ο θόρυβος θα ήταν ελάχιστος: ένα δυσπρόσιτο λιβάδι κοντά στην Οξφόρδη. Φτάσαμε νωρίς το πρωί, ώστε να είμαστε απολύτως σίγουροι ότι θα επικρατούσε γαλήνη και ησυχία — μόνο που όταν ξεκινήσαμε, ανακαλύψαμε έναν μοναχικό Σκοτσέζο να εξασκείται στην γκάιντα (ίσως γι’ αυτό τον είχε διώξει από το σπίτι η γυναίκα του). «Ο Νόμος του Μέρφι!» αναφωνήσαμε. Θόρυβος ακούγεται συνέχεια, όμως τον προσέχουμε μόνο όταν μας ενοχλεί – π.χ., όταν παρεμβαίνει στα γυρίσματά μας. Έχουμε μια τάση να παρατηρούμε την όχληση, και αυτό μάς δημιουργεί την εντύπωση ότι κάτι εκεί έξω έχει βαλθεί να μας ενοχλεί συνεχώς.
Στην περίπτωση της φρυγανιάς με τη μαρμέλαδα, μην ξαφνιαστείτε αν τελικά διαπιστώσετε πως η πλευρά με τη μαρμελάδα όντως πέφτει πιο συχνά στο πάτωμα: τα τραπέζια δεν είναι πολύ ψηλά, έτσι η φρυγανιά με τη μαρμελάδα, καθώς πέφτει, κάνει μόνο μισή περιστροφή προτού λερώσει το πάτωμα. Ωστόσο, το παράδειγμα της φρυγανιάς είναι απλώς ένας παραστατικός τρόπος για να εκφραστεί η απαισιόδοξη ιδέα πως «αν κάτι μπορεί να πάει στραβά, θα πάει».
Ίσως το επόμενο παράδειγμα εξηγεί καλύτερα τον νόμο του γκαντέμη: «Όταν στρίβουμε ένα κέρμα, όσο πιο πολύ θέλουμε να έρθει κεφάλι, τόσο πιο πιθανό είναι να έρθουν γράμματα».
Αυτή, τουλάχιστον, είναι η απαισιόδοξη άποψη. Υπάρχουν και οι αισιόδοξοι που πιστεύουν όπ όσο περισσότερο θέλουμε να έρθει κεφάλι, τόσο πιο πιθανό είναι να έρθει. Ίσως θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τον «Νόμο της Πολυάννας» — για την πεποίθηση ότι όλα γίνονται συνήθως για καλό. Ή για τον «Νόμο του Πανγκλός», από τον χαρακτήρα που επινόησε ο Βολτέρος. Ο «Δρ. Πανγκλός» πίστευε πως «Όλα είναι για καλό σε τούτο τον καλύτερο απ’ όλους τους δυνατούς κόσμους».
Αν το δούμε έτσι, γρήγορα αντιλαμβανόμαστε ότι τόσο ο Νόμος του Μέρφι όσο και ο Νόμος της Πολυάννας, είναι ανοησίες. Τα νομίσματα και οι φρυγανιές δεν μπορούν να γνωρίζουν τις επιθυμίες μας, ούτε έχουν δικές τους επιθυμίες. Εξάλλου, κάτι κακό για κάποιον μπορεί να είναι καλό για κάποιον άλλο: σε έναν αγώνα τένις, προφανώς και οι δύο αντίπαλοι προσεύχονται πυρετωδώς για τη νίκη, αλλά κάποιος πρέπει να χάσει! Δεν υπάρχει λόγος να ρωτήσουμε, «Γιατί συμβαίνουν κακά πράγματα;» ούτε «Γιατί συμβαίνουν καλά πράγματα;» Tο πραγματικό πίσω και από τα δύο είναι γενικότερο: «Γιατί συμβαίνει κάτι;»
Τύχη, πιθανότητα και αίτιο
Κάποιοι λένε, συχνά, «Όλα γίνονται για κάποιον λόγο». Από μια άποψη, έχουν δίκιο. Όλα γίνονται πράγματι για κάποιον λόγο – δηλαδή, κάθε γεγονός έχει το αίτιό του, που προηγείται πάντα του γεγονότος.
Τα τσουνάμι συμβαίνουν εξαιτίας των υποθαλάσσιων σεισμών, και όπως είδαμε οι σεισμοί εκδηλώνονται επειδή μετατοπίζονται οι τεκτονικές πλάκες της Γης. Με αυτή την έννοια, όλα συμβαίνουν πραγματικά για κάποιον λόγο, όπου ο «λόγος» σημαίνει «παρελθοντικό αίτιο». Αρκετοί, όμως, χρησιμοποιούν τη λέξη λόγος με μια πολύ διαφορετική έννοια: για να υποδηλώσουν κάτι που μοιάζει με «σκοπό». Λένε, για παράδειγμα,
«Το τσουνάμι ήταν η τιμωρία για τις αμαρτίες μας»,
ή
«Το τσουνάμι εγινε για να καταστραφούν τα νυχτερινά κέντρα, οι ντίσκο, τα μπαρ και όλα αυτά τα αμαρτωλά μέρη».
Είναι εκπληκτικό το πόσο συχνά οι άνθρωποι καταφεύγουν σε τέτοιου είδους ανοησίες. Ίσως είναι κατάλοιπο της παιδικής ηλικίας. Οι παιδοψυχολόγοι έχουν δείξει πως όταν ρωτάμε τα πολύ μικρά παιδιά γιατί κάποια πετρώματα είναι μυτερά, απορρίπτουν τις επιστημονικές αιτίες και προτιμούν την απάντηση: «Για να ξύνονται τα ζώα όταν νιώθουν φαγούρα». Κάποια στιγμή, τα περισσότερα παιδιά ξεπερνούν και αντικαθιστούν αυτή την εξήγηση. Ωστόσο, αρκετοί ενήλικες δείχνουν ανίκανοι να απαγκιστρωθούν από παρόμοιες εξηγήσεις όταν έρχονται αντιμέτωποι με μεγάλες συμφορές, όπως ένας ισχυρός σεισμός, ή όταν αποδεικνυονται τυχεροί, αν γλιτώσουν από έναν σεισμό.
Τι γίνεται με την «κακή τύχη»; Υπάρχει τέτοιο πράγμα; Είναι κάποιοι πιο τυχεροί από άλλους;
Οι άνθρωποι μιλούν για μια «σειρά» από κακοτυχίες, ή «γκαντεμιά». Άλλοτε λένε, «Τελευταία μου έχουν συμβεί τόσα κακά, που δεν μπορεί, κάτι καλό θα γίνει», Άλλοι, πάλι, αναφέρονται στον «τάδε, που είναι τόσο άτυχος, και τίποτα δεν του πάει καλά».
Η φράση «Δεν μπορεί, κάτι καλό θα γίνει» είναι παράδειγμα μιας διαδεδομένης παρερμηνείας του «Νόμου των Πιθανοτήτων», Στο κρίκετ, η έκβαση του παιχνιδιού επηρεάζεται πολλές φορές από το ποια ομάδα παίζει πρώτη. Οι δύο αρχηγοί στρίβουν ένα κέρμα για το ποιος θα έχει το πλεονέκτημα και όπως είναι φυσικό, οι φίλαθλοι ελπίζουν στην καλή τύχη του αρχηγού τους. Πριν από έναν πρόσφατο αγώνα μεταξύ Ινδίας και Σρι Λάνκα, μια ιστοσελίδα της Yahoo έθεσε το ακόλουθο ερώτημα:
«Θα σταθεί ο Ντόνι (ο αρχηγός της Ινδίας) για μια ακόμη φορά τυχερός;»
Από τις απαντήσεις που δόθηκαν, η ακόλουθη κρίθηκε (για κάποιον λόγο που δεν κατανοώ) ως η «Καλύτερη Απάντηση»:
«Πιστεύω ακράδαντα στον Νόμο των Πιθανοτήτων, επομένως στοιχηματίζω ότι ο Σανγκακάρα (ο αρχηγός της Σρι Λάνκα) θα φανεί τυχερός και θα κερδίσει το πολυσυζητημένο στρίψιμο».
Βλέπετε πόσο ανόητα είναι όλα αυτά; Στα προηγούμενα παιχνίδια, ο Ντόνι είχε κερδίσει σε πολλές διαδοχικές ρίψεις κερμάτων. Τα κέρματα υποτίθεται πως είναι αμερόληπτα. Επομένως, σύμφωνα με τον παρερμηνευμένο «Νόμο των Πιθανοτήτων», ο Ντόνι, που είχε ως τώρα αποδειχτεί τόσο τυχερός, έπρεπε αυτή τη φορά να χάσει, για να αποκατασταθεί η ισορροπία. Με άλλα λόγια, είχε έρθει η σειρά του Σανγκακάρα να κερδίσει, ή αλλιώς, θα ήταν άδικο αν ο Ντόνι κέρδιζε ξανά το στρίψιμο. Όμως, στην πραγματικότητα, όσες φορές κι αν είχε κερδίσει ο Ντόνι ως τότε, οι πιθανότητες να ξανακερδίσει και αυτή τη φορά, ήταν πάντα 50:50. Η «σειρά» και το «άδικο» απλώς δεν παίζουν ρόλο. Μπορεί εμείς να κρίνουμε με τα δικά μας μέτρα τι είναι δίκαιο και τι άδικο, αλλά τα κέρματα δεν δίνουν δεκάρα! Ούτε το Σόμπαν στο σύνολό του.
Είναι αλήθεια ότι αν στρίψουμε ένα κέρμα 1.000 φορές, περιμένουμε να φέρουμε 500 περίπου φορές κεφάλι και 500 γράμματα. Έστω, όμως, ότι έχουμε στρίψει το νόμισμα 999 φορές και μέχρι στιγμής έχουμε φέρει μόνο κεφάλι. Τι θα στοιχηματίζατε για την επόμενη ρίψη; Σύμφωνα με την ευρέως διαδεδομένη παρερμηνεία του «Νόμου των Πιθανοτήτων», θα έπρεπε να στοιχηματίσετε γράμματα, επειδή είναι η σειρά τους. Εξάλλου, θα ήταν τόσο άδικο αν ερχόταν πάλι κεφάλι. Εγώ, όμως, θα στοιχημάτιζα ότι θα έρθει κεφάλι, και το ίδιο θα κάνατε κι εσείς αν θέλετε να φανείτε έξυπνοι. Το κεφάλι σε 999 διαδοχικές ρίψεις υποβάλλει την ιδέα ότι κάποιος έχει πειράξει το νόμισμα, ή τη μέθοδο ρίψης. Η παρερμηνεία του «Νόμου των Πιθανοτήτων» έχει καταστρέψει πολλούς «τζογαδόρους».
Εκ των υστέρων, μπορείτε να πείτε, «Ο Σανγκακάρα στάθηκε πολύ άτυχος όταν έχασε στο κέρμα, γεγονός που ανάγκασε την Ινδία να καταφέρει ένα τέλειο χτύπημα, ώστε να σημειώσει μεγάλο σκορ». Η φράση αυτή δεν έχει ψεγάδι. Λέτε, απλώς, ότι το ποιος κέρδισε στο στρίψιμο του κέρματος έκανε τη διαφορά’ επομένως, όποιος κέρδισε στο στρίψιμο στον συγκεκριμένο αγώνα ήταν πολύ τυχερός. Αυτό που δεν πρέπει να ισχυριστείτε είναι ότι επειδή ο Ντόνι έχει κερδίσει το νόμισμα τόσο πολλές φορές πριν, είναι τώρα η σειρά του Σανγκακάρα να κερδίσει! Όπως, επίσης, δεν πρέπει να πείτε, «Ο Ντόνι είναι καλός παίκτης, αλλά ο πραγματικός λόγος που πρέπει να τον κάνουμε αρχηγό, είναι η τύχη του στο στρίψιμο». Η τύχη στις ρίψεις κερμάτων δεν είναι δεξιότητα. Μπορούμε να πούμε ότι ένας παίκτης είναι καλός στην επίθεση ή στην άμυνα, αλλά όχι ότι είναι καλός ή κακός στο στρίψιμο κερμάτων!
Για τον ίδιο ακριβώς λόγο, δεν έχει νόημα να πιστεύει κάποιος ότι θα φανεί πιο τυχερός αν φορέσει ένα τυχερό περιδέραιο στον λαιμό του. Ή αν σταυρώσει τα δάχτυλα πίσω από την πλάτη του. Όλα αυτά δεν μπορούν να επηρεάσουν όσα μας συμβαίνουν, αλλά μόνο, ίσως, τη διάθεση και τα συναισθήματα μας: λόγου χάρη, αυξάνοντας την αυτοπεποίθησή μας και, κατ’ επέκταση, ηρεμώντας μας πριν εκτελέσουμε ένα σέρβις στο τένις. Αυτό, όμως, είναι ψυχολογία και δεν έχει καμιά σχέση με την τύχη.
Είναι αλήθεια ότι κάποιοι περιγράφονται ως «επιρρεπείς σε ατυχήματα». Δεν υπάρχει κάτι μεμπτό εδώ, αν με αυτό εννοούμε κάποιον «αδέξιο», ή κάποιον που είναι αρκετά πιθανό να σκοντάψει, να χτυπήσει ή να φανεί άτυχος.
Richard Dawkins, Η μαγεία της πραγματικότητας
