Ο διάσημος Ρωμαίος ρήτορας και πολιτικός είχε συμπληρώσει την έκτη δεκαετία της ζωής του και ήταν μόνος. Είχε πρόσφατα χωρίσει την επί τριάντα χρόνια σύζυγό του και είχε παντρευτεί μια νεότερη γυναίκα, μόνο και μόνο για να τη χωρίσει κι εκείνη σχεδόν αμέσως. Η λατρεμένη κόρη του Τυλλία είχε πεθάνει στην αρχή του έτους, βυθίζοντάς τον σε μεγάλη απελπισία. Επιπλέον, είχε χάσει τη θέση του στο προσκήνιο της ρωμαϊκής πολιτικής εδώ και τέσσερα χρόνια, όταν ο Ιούλιος Καίσαρας διέσχισε τον ποταμό Ρουβίκωνα εξαναγκάζοντας τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία να εμπλακεί σε εμφύλιο πόλεμο. Ο Κικέρων δεν μπορούσε να στηρίξει τον Καίσαρα κι έτσι, αφού αρχικά εναντιώθηκε στον καινούριο δικτάτορα λαμβάνοντας στη συνέχεια μια εξευτελιστική για τον ίδιο αμνηστία, αποσύρθηκε στην αγροικία του. Παρέμεινε εκεί, μακριά από τη Ρώμη, θεωρώντας τον εαυτό του έναν ηλικιωμένο άνδρα, καθόλου χρήσιμο για την κοινωνία.
Αλλά αντί να βυθιστεί σε κύπελλα ξέχειλα από κρασί ή να αυτοκτονήσει όπως είχε κάνει ο νεότερος και φίλος του Κάτων, ο Κικέρων κατέφυγε στη συγγραφή. Υπήρξε ενθουσιώδης σπουδαστής της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας στα νιάτα του και ποθούσε να αφήσει την προσωπική σφραγίδα του στον λογοτεχνικό κόσμο αναλύοντας στους Ρωμαίους συμπολίτες του τις αξίες που είχε ανακαλύψει στον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και σε άλλους σπουδαίους στοχαστές. Είχε φυσική ροπή προς το στωικό δόγμα της αγνότητας, της τάξης και της θεϊκής πρόνοιας, σε αντίθεση με την –κατά την άποψή του– περιοριστική και τρυφηλή άποψη των επικουρείων. Έτσι, ξεκίνησε να γράφει. Σε μια εξαιρετικά μικρή χρονική περίοδο, δουλεύοντας από νωρίς το πρωί μέχρι αργά τη νύχτα, έγραψε πολυάριθμες διατριβές για τη διακυβέρνηση, την ηθική, την αγωγή, τη θρησκεία, τη φιλία και το ηθικό καθήκον.
Λίγο πριν από τη δολοφονία του Καίσαρα, εκείνη την αποφράδα μέρα του Μαρτίου του 44 π.Χ., ο Κικέρων στράφηκε προς το θέμα της ηλικίας σε μια σύντομη διατριβή με τίτλο Περί Γήρατος. Στον αρχαίο κόσμο, όπως και στον σύγχρονο, η ζωή του ανθρώπου μπορεί να λήξει νωρίς, αλλά σφάλλουμε όταν υποθέτουμε ότι η διάρκεια ζωής στην Ελλάδα και τη Ρώμη ήταν απαραίτητα σύντομη. Παρόλο που η μακροβιότητα στην αρχαιότητα είναι αδύνατον να υπολογιστεί και η βρεφική και παιδική θνησιμότητα ήταν σαφώς υψηλή, αν οι άνδρες και οι γυναίκες έφταναν στην ενηλικίωση, είχαν μεγάλη πιθανότητα να ζήσουν έως τα εξήντα και τα εβδομήντα χρόνια τους ή και ακόμα παραπάνω.
Οι Έλληνες συγγραφείς πριν από τον Κικέρωνα είχαν προσεγγίσει το τελευταίο στάδιο της ζωής με διάφορους τρόπους. Κάποιοι εξιδανίκευαν τους ηλικιωμένους πεφωτισμένους κομιστές σοφίας, όπως ο ομηρικός βασιλιάς Νέστορας, ενώ άλλοι τους διακωμωδούσαν παρουσιάζοντάς τους ως κουρασμένους και αθεράπευτους γκρινιάρηδες.
Υπάρχουν πολλά πολύτιμα διδάγματα στο μικρό βιβλίο του Κικέρωνα σχετικά με το γήρας. Κάποια από τα σπουδαιότερα είναι:
- Μια καλή τρίτη ηλικία ξεκινά από την περίοδο της νιότης. Ο Κικέρων υποστηρίζει ότι η ποιότητα που κάνει τα τελευταία χρόνια της ζωής μας παραγωγικά και χαρούμενα, πρέπει να καλλιεργηθεί από το ξεκίνημά μας. Η μετριοπάθεια, η σοφία, η νηφαλιότητα στη σκέψη, η ικανότητα να απολαμβάνουμε όσα προσφέρει η ζωή – αυτές είναι συνήθειες που πρέπει να αποκτήσουμε όσο είμαστε νέοι, γιατί έτσι θα διατηρηθούν όσο μεγαλώνουμε. Οι δυστυχείς νέοι άνθρωποι δεν γίνονται ευτυχέστεροι όταν μεγαλώνουν.
- Η τρίτη ηλικία μπορεί να είναι μια υπέροχη περίοδος της ζωής. Τα γηρατειά μπορούν να είναι διασκεδαστικά, εφόσον έχουμε αναπτύξει τις κατάλληλες εσωτερικές ικανότητες. Ναι, σαφώς και υπάρχουν αρκετοί θλιμμένοι ηλικιωμένοι, αλλά δεν πρέπει να κατηγορούν την ηλικία για τα προβλήματά τους. Τα λάθη τους, λέει ο Κικέρων, είναι το αποτέλεσμα του κακού χαρακτήρα τους και όχι του αριθμού των χρόνων που έχουν ζήσει.
- Υπάρχουν κατάλληλες περίοδοι στη ζωή. Η φύση έχει διαμορφώσει την ανθρώπινη ζωή έτσι ώστε να απολαμβάνουμε συγκεκριμένα πράγματα όταν είμαστε νέοι και διαφορετικά πράγματα όταν μεγαλώνουμε. Η προσπάθειά μας να προσκολληθούμε στη νιότη πέραν του αρμόζοντος χρόνου είναι μάταιη. Αν πολεμάς τη φύση, θα ηττηθείς.
- Οι μεγαλύτεροι έχουν πολλά να διδάξουν στους νεότερους. Υπάρχει αυθεντική σοφία στη ζωή, η οποία κατακτάται μόνο μέσω της εμπειρίας. Είναι ευχαρίστησή μας και καθήκον μας καθώς μεγαλώνουμε να τη μεταλαμπαδεύουμε στους νέους που είναι πρόθυμοι να ακούσουν. Όμως και οι νέοι, με τη σειρά τους, μπορούν να προσφέρουν πολλά στους μεγαλύτερούς τους, συμπεριλαμβανομένης και της ευχάριστης συντροφιάς τους.
- Τα γηρατειά δεν πρέπει να μας αρνούνται μια ενεργή ζωή, αλλά πρέπει να αποδεχτούμε τους περιορισμούς. Κανένας ογδοντάχρονος δεν πρόκειται να νικήσει σε έναν αγώνα δρόμου ανταγωνιζόμενος νεαρούς υγιείς εικοσάχρονους, όμως μπορούμε ακόμα να είμαστε σωματικά ενεργοί, εντός των μετριοπαθών περιορισμών που μας επιβάλλει το ίδιο μας το σώμα. Και υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούν να κάνουν οι ηλικιωμένοι άνθρωποι, τα οποία δεν απαιτούν ιδιαίτερη σωματική δύναμη, από τη μελέτη και τη συγγραφή ως την προσφορά της σοφίας και της εμπειρίας τους στο κοινωνικό σύνολο.
- Το μυαλό είναι ένας μυς που πρέπει να ασκείται. Ο Κικέρων φρόντισε ώστε ο κύριος χαρακτήρας του βιβλίου του να έχει μάθει αρχαιοελληνική λογοτεχνία σε ώριμη ηλικία και να ανακαλεί προσεκτικά τα γεγονότα της ημέρας πριν πέσει για ύπνο κάθε βράδυ. Όποια τεχνική κι αν έχει αποτέλεσμα, είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούμε το μυαλό μας όσο το δυνατόν περισσότερο καθώς μεγαλώνουμε.
- Οι ηλικιωμένοι πρέπει να υπερασπίζονται τον εαυτό τους. Όπως λέει ο Κικέρων, «Οι γέροντες είναι άξιοι σεβασμού μόνο αν υπερασπίζονται τον εαυτό τους, διατηρούν τα δικαιώματά τους, δεν υποτάσσονται σε κανέναν και ηγούνται της ιδιοκτησίας τους μέχρι την τελευταία τους πνοή». Τα τελευταία χρόνια της ζωής δεν είναι περίοδος παθητικότητας.
- Η ερωτική πράξη είναι υπερεκτιμημένη. Όχι πως οι μεγαλύτεροι δεν μπορούν να απολαύσουν την ευχαρίστηση της σάρκας, όμως το αχαλίνωτο σεξουαλικό πάθος της νιότης σβήνει όσο μεγαλώνουμε – και ευτυχώς που συμβαίνει αυτό, κατά τον Κικέρωνα. Η μείωση των αισθησιακών ορέξεων αφήνει χώρο να απολαύσουμε άλλες πλευρές της ζωής που προσφέρουν μεγαλύτερη ικανοποίηση και έχουν μεγαλύτερη διάρκεια.
- Καλλιεργήστε τον δικό σας κήπο. Ο Κικέρων παρουσιάζει την ιδέα αυτή στο κεφάλαιο όπου εγκωμιάζει την ικανοποίηση που προσφέρει η γεωργία, αλλά υπάρχει ένα σημαντικό μάθημα σε αυτό. Το να βρούμε σε ώριμη ηλικία μια αξιόλογη δραστηριότητα που να μας προσφέρει πραγματική απόλαυση αποτελεί στοιχειώδες συστατικό της ευτυχίας. Το να βάζουμε λίπασμα ή να κλαδεύουμε αμπέλια μπορεί να μην είναι το πάθος μας, αλλά, όποιο κι αν είναι το πάθος μας τελικά, ας το επιδιώκουμε με χαρά.
- Ο θάνατος δεν πρέπει να μας τρομάζει. Ο Κικέρων λέει ότι ο θάνατος σηματοδοτεί είτε το τέλος της ανθρώπινης συνείδησης είτε την αρχή της αιώνιας ευδαιμονίας. Είτε αυτό αληθεύει είτε όχι, σίγουρα ισχύει, όπως υποστηρίζει ο Κικέρων, ότι η ζωή είναι σαν ένα θεατρικό έργο. Ένας καλός ηθοποιός ξέρει πότε να εγκαταλείψει τη σκηνή. Το να προσκολλώμαστε απεγνωσμένα στη ζωή όταν την έχουμε ζήσει καλά και πλησιάζουμε στο τέλος είναι ανώφελο και ανόητο.
