Για τους ποιητές, ο χρόνος δεν είναι παρά ψευδαίσθηση. Ακούν το κάρο του με τους τροχούς να πλησιάζει γρήγορα, προσδοκούν να αφήσουν πατημασιές στις άμμους του, εύχονται να υπήρχε περισσότερος ώστε να σταθούν και να κοιτάξουν, τον καλούν να στήσει το καραβάνι του, μόνο για μια μέρα. Οι παροιμίες δηλώνουν ότι η αναβολή είναι ο κλέφτης του, ή, υπολογίζουν, με αμφίβολη ακρίβεια, την αναλογία των σημαδιών που άφησε. Οι αρχαιολόγοι ξεθάβουν ροζ-κόκκινες πόλεις που έχουν τα μισά του χρόνια. Οι ιδιοκτήτες των παμπ τον αναγγέλλουν, παρακαλώ κύριε. Τον χάνουμε, τον ξοδεύουμε, τον μακραίνουμε, τον σπαταλούμε, τον σκοτώνουμε.
Πολύ πριν υπάρξουν ρολόγια ή ημερολόγια, εμείς –στην πραγματικότητα, όλα τα ζώα και τα φυτά- υπολογίζαμε τις ζωές μας σύμφωνα με τους κύκλους της αστρονομίας. Με την κλίση εκείνων των μεγάλων ρολογιών στον ουρανό: την περιστροφή της γης στον άξονά της, την περιστροφή της γης γύρω από τον ήλιο και την περιστροφή της σελήνης γύρω από τη γη.
Με την ευκαιρία, είναι εκπληκτικό πόσοι άνθρωποι πιστεύουν ότι η γη βρίσκεται κοντύτερα στον ήλιο το καλοκαίρι απ’ ό, τι το χειμώνα. Εάν ίσχυε αυτό, οι Αυστραλοί θα είχαν χειμώνα την ίδια εποχή με μας. Ένα λαμπρό παράδειγμα του Σωβινισμού του Βόρειου Ημισφαίριου αποτελεί μια ιστορία επιστημονικής φαντασίας σύμφωνα με την οποία μια ομάδα ταξιδιωτών του διαστήματος, σε κάποιο μακρινό αστρικό σύστημα, ένιωσε νοσταλγία για τον δικό της πλανήτη: ‘Όσο σκέφτομαι ότι στη Γη είναι άνοιξη!’
Το τρίτο μεγάλο ρολόι στον ουρανό μας, η σελήνη σε τροχιά, ασκεί την επίδρασή του στα ζωντανά πλάσματα κυρίως μέσω της παλίρροιας. Πολλά πλάσματα της θάλασσας κανονίζουν τις ζωές τους σύμφωνα με το σεληνιακό ημερολόγιο. Το σκουλήκι Παλόλο του Ειρηνικού, Palolo viridis ή Eunicis viridis ζει στις σχισμές των κοραλλιογενών υφάλων. Νωρίς το πρωί, δυο συγκεκριμένες μέρες, στη διάρκεια του τελευταίου τέταρτου της Σελήνης τον Οκτώβριο, τα πίσω μέρη όλων των σκουληκιών αποσπώνται ταυτόχρονα και ανέρχονται στην επιφάνεια για να επιδοθούν σε μια φρενίτιδα αναπαραγωγής. Πρόκειται για αξιοσημείωτα πίσω μέρη. Διαθέτουν ακόμη και ένα ζεύγος ματιών το καθένα.
Το ίδιο συμβαίνει, 28 μέρες αργότερα, στο τελευταίο τέταρτο της Σελήνης του Νοεμβρίου. Η χρονική στιγμή είναι τόσο προβλέψιμη που οι νησιώτες ξέρουν ακριβώς πότε να βγουν με τα κανό τους για να μαζέψουν τα πίσω μέρη των σκουληκιών Παλόλο που σφαδάζουν και τα οποία αποτελούν εκλεκτή λιχουδιά.
Σημειώστε ότι τα σκουλήκια Παρόλο ολοκληρώνουν τη συγχρονία τους , χωρίς να αντιδρούν ταυτόχρονα σε κάποιο ειδικό σήμα από τον ουρανό. Κάθε σκουλήκι, ανεξάρτητα,ολοκληρώνει κύκλους που καταχωρούνται σε πολλούς σεληνιακούς κύκλους. Όλα συγκεντρώνουν τον ίδιο αριθμό, με τα ίδια δεδομένα, σαν καλοί επιστήμονες, φτάνουν στο ίδιο συμπέρασμα και το πίσω μέρος τους αποσπάται ταυτόχρονα.
Παρόμοια είναι η ιστορία των φυτών που συγχρονίζουν τις εποχές ανθοφορίας τους ολοκληρώνοντας διαδοχικά αλλαγές υπολογισμένες με τη διάρκεια της ημέρας. Πολλά πουλιά κανονίζουν το χρόνο αναπαραγωγής τους με τον ίδιο τρόπο. Αυτό αποδεικνύεται εύκολα με πειράματα που χρησιμοποιούν τεχνητά φώτα, τα οποία ανάβουν και σβήνουν με χρονοδιακόπτες για να μιμηθούν τεχνητά τη διάρκεια της ημέρας, σε διαφορετικές εποχές του χρόνου.
Τα περισσότερα ζώα και πουλιά-ενδεχομένως όλα τα ζωντανά κύτταρα- έχουν εσωτερικά ρολόγια θαμμένα βαθιά στη βιοχημεία τους. Αυτά τα βιολογικά ρολόγια εκδηλώνονται σε όλα τα είδη φυσιολογικών ρυθμών, όπως και ρυθμών που έχουν να κάνουν με τη συμπεριφορά. Μπορούμε να τα μετρήσουμε με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Συνδέονται με τα εξωτερικά αστρονομικά ρολόγια και είναι κανονικά συγχρονισμένα μαζί τους. Το ενδιαφέρον όμως είναι ότι παρ’ όλο που τα βιολογικά ρολόγια είναι ξέχωρα από τον έξω κόσμο, δουλεύουν ανεξάρτητα απ’ αυτόν. Είναι πράγματι εσωτερικά ρολόγια. Το τζετ λαγκ είναι η δυσφορία που νιώθουμε όταν τα εσωτερικά ρολόγια μας προγραμματίζονται ξανά από το εξωτερικό Zeitgeber, ύστερα από μια πολύ μεγάλη αλλαγή γεωγραφικού μήκους.
Ασφαλώς, το γεωγραφικό μήκος συνδέεται στενά με το χρόνο. Η νικηφόρα λύση του John Harrison στη μεγάλη άμιλλα για το γεωγραφικό μήκος τον δέκατο όγδοο αιώνα δεν ήταν παρά ένα ρολόι, που παρέμενε ακριβές ακόμη και στη θάλασσα. Τα αποδημητικά πουλιά, επίσης, χρησιμοποιούν τα δικά τους εσωτερικά ρολόγια για παρόμοιους ναυτιλιακούς σκοπούς.
Να ένα ωραίο παράδειγμα εσωτερικού ρολογιού. Όπως γνωρίζετε, οι εργάτριες μέλισσες έχουν έναν κώδικα με τον οποίον λένε στα μέλη της κυψέλης τους πού βρήκαν τροφή. Ο κώδικας είναι ένας χορός με οκτώ φιγούρες, τον οποίον εκτελούν στην κάθετη κηρύθρα μέσα στην κυψέλη. Υπάρχει μια ευθύγραμμη κίνηση στη μέση της όγδοης φιγούρας που η κατεύθυνσή της δείχνει την κατεύθυνση που βρίσκεται η τροφή. Από την ώρα που ο χορός εκτελείται στην κάθετη κηρύθρα, ενώ το μέρος της τροφής βρίσκεται σε οριζόντια επιφάνεια, πρέπει να υπάρχει ένας τρόπος επικοινωνίας. Σύμφωνα με αυτόν, η προς τα πάνω κατεύθυνση στην κηρύθρα της κάθετης επιφάνειας αντιστοιχεί στην κατεύθυνση του ήλιου στην οριζόντια επιφάνεια. Ένας χορός με μια ευθύγραμμη κίνηση πάνω από την κηρύθρα λέει στις άλλες μέλισσες να εγκαταλείψουν την κυψέλη και να πετάξουν προς την κατεύθυνση του ήλιου. Ένας χορός με μια ευθύγραμμη κίνηση 30 μοιρών στα δεξιά κάθετα της κηρύθρας λέει στις άλλες μέλισσες: Εγκαταλείψτε την κυψέλη και πετάξτε σε μια γωνία 3οο στα δεξιά του ήλιου.
Πράγματι, είναι αξιοσημείωτο, και όταν ο Karl von Frisch το ανακάλυψε πρώτος, πολλοί άνθρωποι δυσκολεύτηκαν να το πιστέψουν. Είναι όμως αλήθεια. Και υπάρχει και καλύτερο. Η χρήση του ήλιου ως σημείου αναφοράς παρουσιάζει ένα πρόβλημα. Κινείται. Ή μάλλον καθώς η Γη γυρίζει, ο ήλιος μοιάζει να κινείται (από αριστερά προς τα δεξιά στο Βόρειο Ημισφαίριο) καθώς η μέρα προχωρά. Πώς το αντιμετωπίζουν οι μέλισσες;
Ο von Frisch έκανε το πείραμα να παγιδέψει τις μέλισσες σε μια κυψέλη που παρατηρούσε για πολλές ώρες. Συνέχισαν να χορεύουν. Παρατήρησε όμως κάτι που είναι πράγματι πολύ καλό για να είναι αληθινό. Καθώς οι ώρες προχωρούσαν, οι μέλισσες, χορεύοντας, έστρεφαν αργά την κατεύθυνση της ευθύγραμμης κίνησης του χορού τους, έτσι ώστε να εξακολουθεί να λέει την αλήθεια για την κατεύθυνση της τροφής, αντισταθμίζοντας τη μεταβαλλόμενηθέση του ήλιου. Και το έκαναν, παρ’ όλο που χόρευαν μέσα στην κυψέλη και επομένως δεν μπορούσαν να δουν τον ήλιο. Χρησιμοποιούσαν τα εσωτερικά ρολόγια τους για να αντισταθμίσουν αυτό που ‘ήξεραν’ ότι ήταν η μεταβαλλόμενη θέση του ήλιου.
Αυτό σημαίνει, αν το σκεφτείτε, ότι η ευθύγραμμη κίνηση του χορού περιστρέφεται στον ίδιο ρυθμό με τον δείκτη των ωρών ενός κανονικού ρολογιού. Αντίθετα, όμως, με τη φορά των δεικτών του ρολογιού (στο Βόρειο Ημισφαίριο), σαν μια σκιά σε ηλιακό ρολόι. Εσείς αν ήσασταν ο von Frisch δεν θα πεθαίνατε ευτυχής που κάνατε μια τέτοια ανακάλυψη;
Ακόμη και μετά την εφεύρεση των ρολογιών, τα ηλιακά ρολόγια εξακολούθησαν να είναι απαραίτητα για τη ρύθμιση των ρολογιών και τον συγχρονισμό τους με το μεγάλο ρολόι στον ουρανό. Οι πασίγνωστοι στίχοι του Hilaire Belloc είναι, συνεπώς, πολύ άδικοι:
‘Είμαι ένα ηλιακό ρολόι και τα κάνω θάλασσα
Αυτά που πολύ καλύτερα κάνει ένα ρολόι.’
Είναι λιγότερο γνωστό ότι ο Belloc έγραψε μια ολόκληρη σειρά στίχων, άλλοτε χιουμοριστικών και άλλοτε σοβαρών, για τα ηλιακά ρολόγια:
Πόσο αργά σέρνεται η Σκιά: αλλά όταν περνάει
Πόσο γρήγορα πέφτει η Σκιά. Πόσο γρήγορα! Πόσο γρήγορα!
Σύρσου, σκιά, σύρσου:
Δεν μπορώ να σε σταματήσω, οπότε μπορείς να συνεχίσεις.
Κλεφτά οι σιωπηλές ώρες προχωρούν, και μένουν ακίνητες
Η καθεμιά μπορεί να σε πληγώσει, και η τελευταία θα σκοτώσει.
Εκτός από τις σπάνιες περιπτώσεις που ο Ήλιος
Λάμπει, βρίσκομαι εδώ μόνο για πλάκα.
Είμαι ένα ηλιακό ρολόι, που γυρίζει ανάποδα.
Κόστισα στην ανόητη κυρά μου πενήντα λίρες.
Αυτός ο τελευταίος στίχος μπορεί να σας έρθει στο νου όταν δείτε σε κάποια έκθεση ένα εξαίσιο ηλιακό ρολόι τσέπης. Έχει ενσωματωμένη μια πυξίδα, χωρίς την οποία θα ήταν άχρηστο.
Όταν αναφέρθηκα στα μεγάλα ρολόγια στον ουρανό, δεν αναφερόμουν σε διάστημα πέραν του ενός έτους, αλλά υπάρχουν εν δυνάμει αστρονομικά ρολόγια πολύ πιο μακράς περιόδου. Ο Ήλιος μας χρειάζεται περίπου 200 εκατομμύρια χρόνια για να ολοκληρώσει την περιστροφή του γύρω από το κέντρο του γαλαξία. Απ’ όσο γνωρίζω, καμιά βιολογική διαδικασία δεν έχει προσαρμοστεί σ’ αυτό το κοσμικό ρολόι.
Ο μακρύτερος χρονομέτρης που θεωρείται σοβαρά ότι επηρεάζει τη ζωή είναι μια περιοδικότητα περίπου 26 εκατομμυρίων χρόνων σε ό, τι αφορά τις μαζικές εξαφανίσεις. Τα σχετικά στοιχεία εμπλέκουν περίπλοκες στατιστικές αναλύσεις για τους ρυθμούς εξαφανίσεων σε καταγραφές απολιθωμάτων. Είναι αμφιλεγόμενο και δεν έχει αποδειχτεί οριστικά με κανένα τρόπο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι μαζικές εξαφανίσεις συμβαίνουν και τουλάχιστον μια από αυτές είναι πολύ πιθανό να προκλήθηκε από την επίδραση ενός κομήτη, πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια, τότε που εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι. Ακόμη πιο αμφιλεγόμενη είναι η ιδέα ότι η πιθανότητα παρόμοιων συμβάντων φτάνει στην κορύφωσή της κάθε 26 εκατομμύρια χρόνια.
Ανεξάρτητα από το ότι είναι δύσκολο να αποδειχτεί ότι υπάρχει ένα αργό ρολόι που γυρίζει με αυτή τη συχνότητα, υπάρχει το ξεχωριστό πρόβλημα της εξήγησής του. Η πιο συναρπαστική υπόθεση είναι, ίσως, ότι ο Ήλιος μας έχει ένα άστρο-αδελφή που ονομάζεται Νέμεσις. Οι δυο τους βρίσκονται σε αμοιβαία τροχιά. Μια φορά κάθε 26 εκατομμύρια χρόνια, η Νέμεσις έρχεται αρκετά κοντά ώστε να διαταράξει το Νέφος του Οορτ των κομητών. Έτσι αυξάνεται η πιθανότητα ένας κομήτης να χτυπήσει τη Γη. Η θεωρία για τη Νέμεσι προωθείται ιδιαίτερα από αυτούς που την προτείνουν, αλλά είναι αποδεκτή μόνο από μια μειοψηφία ειδικών.
Ένας άλλος είπε ότι ένα αστρονομικό ρολόι μακρύτερο από ένα έτος είναι ο 11χρονος κύκλος της θέσης του ήλιου, που μπορεί να μετρά ορισμένους κύκλους, σε πληθυσμούς αρκτικών θηλαστικών, όπως παρατήρησε ο Charles Elton, αυτός ο μεγάλος Οξφορδιανός οικολόγος, σε καταγραφές από ενέδρες για γούνες της Hudson’s Bay Company. Αυτή η θεωρία είναι, επίσης, πολύ αμφιλεγόμενη.
Η αγαπημένη μου μεταφορά γύρω από τον χρόνο δεν είναι δικής μου επινόησης, σπεύδω να προσθέσω, αν και τη χρησιμοποίησα σε ένα από τα βιβλία μου. Έχει ως εξής:
Τέντωσε τα μπράτσα σου για να απεικονίσεις ολόκληρη την ιστορία της εξέλιξης από την απαρχή της ζωής, στην άκρη του αριστερού σου δάχτυλου, μέχρι τη σημερινή μέρα, στην άκρη του δεξιού σου δάχτυλου. Σε όλο το διάστημα από τη μεσαία γραμμή μέχρι αρκετά πέρα από το δεξί σου ώμο, η ζωή δεν είναι παρά βακτήρια. Η ζωή των ζώων αρχίζει να ανθίζει κάπου κοντά στον δεξί σου αγκώνα. Οι δεινόσαυροι δημιουργούνται στο μέσο της δεξιάς σου παλάμης και εξαφανίζονται κοντά στην άρθρωση του τελευταίου σου δάχτυλου. Ολόκληρη η ιστορία του Homo sapiens και του προκάτοχού μας Homo erectus περιλαμβάνεται στο πάχος της άκρης του ενός νυχιού. Όσο για την καταγραμμένη ιστορία-όσο για τη Βαβυλώνα, όσο για τον Ασσύριο που εμφανίστηκε σαν το λύκο στο μαντρί, όσο για τους Εβραίους πατριάρχες, τις λεγεώνες της Ρώμης, τους Χριστιανούς Πατέρες, τις δυναστείες των Φαραώ, τους αμετάβλητους Νόμους των Μήδων και των Περσών, όσο για την Τροία και τους Έλληνες, όσο για τον Ναπολέοντα και τον Χίτλερ, τους Μπήτλς και τα Spice Girls, εκείνοι και όλοι όσοι τους γνώριζαν, εξαφανίζονται μαζί με τη σκόνη ενός ελαφρού χτυπήματος μιας λίμας νυχιών.
Εάν ήμουν ιστορικός, θα έλεγα ιστορίες για το πώς διαφορετικοί λαοί αντιλαμβάνονται το χρόνο. Πώς μερικοί πολιτισμοί τον θεωρούν κυκλικό, άλλοι γραμμικό και πώς αυτό επηρεάζει ολόκληρη τη στάση τους απέναντι στη ζωή. Ή πώς το ισλαμικό ημερολόγιο βασίζεται στον σεληνιακό κύκλο, ενώ το δικό μας είναι ετήσιο. Πώς ήταν φτιαγμένα τα ρολόγια πριν ο Γαλιλαίος χρησιμοποιήσει την καρδιά του σαν ρολόι για να επεξεργαστεί το Νόμο για τις ταλαντώσεις του Εκκρεμούς και οι μηχανικοί τελειοποιήσουν τους μηχανισμούς διαφυγής του εκκρεμούς. Θα πρόσθετα ότι οι Κινέζοι είχαν ένα ρολόι με μηχανισμό διαφυγής, ωθούμενο από το νερό, ήδη από τον δέκατο αιώνα A(nno) D(omini) (του Σωτήριου Έτους).
Θα επεσήμανα πώς η διάμετρος των αιγυπτιακών υδάτινων ρολογιών έπρεπε να είναι διαφορετική σε διαφορετικές εποχές του χρόνου, γιατί η αιγυπτιακή ώρα οριζόταν ως το ένα δωδέκατο του χρόνου μεταξύ αυγής και σούρουπου- κι έτσι μια καλοκαιρινή ώρα ήταν μακρύτερη από μια χειμωνιάτικη. Ο Richard Gregory, από τον οποίον έμαθα αυτό το αξιοσημείωτο γεγονός, παρατηρεί, με μετριοπάθεια, ότι ‘Αυτό πρέπει να έδινε στους Αιγύπτιους μια πολύ διαφορετική αίσθηση του χρόνου από τη δικιά μας…’
Εάν ήμουν φυσικός ή κοσμολόγος, η εισαγωγή μου στο Χρόνο θα ήταν ίσως η πιο αξιοσημείωτη. Θα προσπαθούσα –και πιθανώς θα αποτύγχανα- να εξηγήσω ότι το Big Bang δεν ήταν μόνο η αρχή του σύμπαντος, αλλά και η αρχή του ίδιου του χρόνου. Στην εύλογη ερώτηση, τι γινόταν πριν από το Big Bang, η απάντηση- ή τουλάχιστον αυτή με την οποία οι φυσικοί προσπαθούν μάταια να μας πείσουν- είναι πως πρόκειται απλώς για μια παράλογη ερώτηση. Η λέξη ‘πριν’ σε σχέση με το Big Bang είναι σαν να μπορείς να πας πιο Βόρεια από το Βόρειο Πόλο.
Εάν ήμουν φυσικός, θα προσπαθούσα να εξηγήσω ότι σε ένα όχημα που ταξιδεύει σε ένα υπολογίσιμο κλάσμα της ταχύτητας του φωτός, ο ίδιος ο χρόνος επιβραδύνεται – όπως γίνεται αντιληπτός έξω από το όχημα, αλλά όχι μέσα σ’ αυτό. Εάν ταξιδέψετε στο διάστημα με τέτοιες εκπληκτικές ταχύτητες, μπορεί να γυρίσετε στη γη πεντακόσια χρόνια μετά, σχεδόν χωρίς να έχετε γεράσει καθόλου. Δεν πρόκειται για κάποια θεραπευτική επίδραση που έχει το ταξίδι σε υψηλές ταχύτητες στον ανθρώπινο οργανισμό. Είναι μια επίδραση στον ίδιο το χρόνο. Αντίθετα με την κοσμολογία του Νεύτωνα, ο χρόνος δεν είναι απόλυτος.
Ορισμένοι φυσικοί είναι μάλιστα έτοιμοι να παρατηρήσουν τον πραγματικό χρόνο ταξιδίου πηγαίνοντας πίσω στο χρόνο- το όνειρο, υποθέτω, κάθε ιστορικού. Για τους μη φυσικούς είναι σχεδόν κωμικό ότι ένα από τα κυριότερα επιχειρήματα εναντίον είναι το στοιχείο του παράδοξου. Φανταστείτε ότι σκοτώσατε την προγιαγιά σας! Οι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας έχουν απαντήσει σ’ αυτό δίνοντας στους ταξιδιώτες του χρόνου έναν αυστηρό κώδικα συμπεριφοράς. Κάθε ταξιδιώτης στο χρόνο πρέπει να ορκιστεί πως δεν θα κάνει ανοησίες με την ιστορία. Κατά κάποιο τρόπο αισθανόμαστε ότι η ίδια η φύση πρέπει να εγείρει πιο ισχυρά φράγματα από τους ευμετάβλητους νόμους και συμβάσεις των ανθρώπων.
Εάν ήμουν φυσικός, θα εξέταζα επίσης τη συμμετρία ή την ασυμμετρία του χρόνου. Πόσο βαθιά είναι η διάκριση ανάμεσα σε μια διαδικασία που τρέχει μπροστά στο χρόνο και μια που τρέχει προς τα πίσω; Πόσο ουσιώδης είναι η διαφορά ανάμεσα σε μια ταινία που τρέχει προς τα πίσω ή προς τα μπρος; Οι νόμοι της θερμοδυναμικής μοιάζουν να δίνουν μια ασυμμετρία. Είναι γνωστό πως δεν μπορείτε να επαναφέρετε ένα χτυπημένο αυγό στην αρχική του κατάσταση-κι ένα σπασμένο ποτήρι δεν κολλάει ξανά μόνο του.
Μπορεί η βιολογική εξέλιξη να αντιστρέψει το θερμοδυναμικό τόξο; Όχι, γιατί ο νόμος της αυξανόμενης εντροπίας ισχύει μόνο για τα κλειστά συστήματα και η ζωή είναι ένα ανοιχτό σύστημα, που οδηγείται αντίθετα στο ρεύμα από ενέργεια που έρχεται απ’ έξω. Αλλά και οι εξελικτικιστές έχουν τη δική τους εκδοχή πάνω στο ερώτημα εάν ο χρόνος έχει κατευθυντήριο τόξο. Είναι η εξέλιξη προοδευτική;
Ε, λοιπόν, μπορεί να μην είμαι φυσικός αλλά είμαι εξελικτικός βιολόγος και καλύτερα να μη με κάνετε να αρχίσω να μιλάω γι’ αυτό το συναρπαστικό ερώτημα.
