Η επίλυση του προβλήματος είναι ενδιαφέρουσα και αξίζει να εξεταστεί λεπτομερέστερα. Αυτό θα το κάνω καλύτερα με ένα υποθετικό παράδειγμα.
Υποθέστε ότι σε κάποιο είδος πουλιού παρασιτεί ένα βρωμερό τσιμπούρι που είναι φορέας επικίνδυνης νόσου. Είναι απόλυτη ανάγκη αυτά τα τσιμπούρια να αφαιρεθούν το ταχύτερο δυνατό. Κανονικά κάθε πουλί μπορεί, όταν καθαρίζεται, να βγάλει τα τσιμπούρια με το ράμφος του. Υπάρχει όμως ένα σημείο – το πάνω μέρος του κεφαλιού – που δεν το φτάνει το ράμφος του.
Εύκολα βρίσκει ο καθένας τη λύση του προβλήματος. Ένα ζώο μπορεί να μην είναι σε θέση από μόνο του να ξύσει το κεφάλι του, όμως αυτό γίνεται εύκολα από κάποιον φίλο. Αργότερα, όταν το παράσιτο εμφανιστεί στο φίλο, η καλή πράξη ανταποδίδεται. Η αμοιβαία περιποίηση καθαρισμού είναι όντως πολύ συνηθισμένη στα πτηνά και τα θηλαστικά. Αυτό έχει άμεσο διαισθητικό νόημα. Οποιοσδήποτε διαθέτει συνειδητή προνοητικότητα μπορεί να δει ότι έχει σημασία να συμμετέχει στη διαδικασία της ανταπόδοσης των περιποιήσεων.
Εχουμε όμως μάθει να δυσπιστούμε σε ό, τι διαισθητικά φαίνεται πως έχει σημασία. Τα γονίδια δεν διαθέτουν προνοητικότητα. Μπορεί η θεωρία του εγωιστικού γονιδίου να εξηγήσει την αμοιβαία περιποίηση ή τον αμοιβαίο αλτρουισμό όταν υπάρχει χρονική καθυστέρηση ανάμεσα στην καλή πράξη και την ανταπόδοση ;
Ο Williams εξέτασε εν συντομία το πρόβλημα το 1960 σε ένα βιβλίο του, που το έχω ήδη αναφέρει. Όπως και ο Δαρβίνος, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο καθυστερημένος αντίστροφος αλτρουισμός μπορεί να εξελιχθεί σε είδη στα οποία κάθε άτομο έχει την ικανότητα να αναγνωρίζει και να θυμάται ένα άλλο ως ξεχωριστό άτομο.
Ο Trivers το 1971 προώθησε περισσότερο το ζήτημα. Όταν όμως έγραφε δεν είχε υπόψη του την ιδέα του Maynard Smith για την εξελικτικά σταθερή στρατηγική. Μαντεύω ότι αν τη γνώριζε, θα τη χρησιμοποιούσε γιατί με τη βοήθεια της θα διατύπωνε πολύ εύκολα τις δικές του θεωρίες. Το «δίλημμα του φυλακισμένου» που αναφέρει (ένα προσφιλές αίνιγμα της θεωρίας των παιγνίων) δείχνει ότι ήδη είχε αυτή τη γραμμή σκέψης.
Ας υποθέσουμε ότι ο Β έχει στο πάνω μέρος του κεφαλιού του ένα παράσιτο, και ο Α του το αφαιρεί. Αργότερα έρχεται κάποια στιγμή που ο Α έχει με τη σειρά του ένα τσιμπούρι στο κεφάλι του. Φυσικά, ψάχνει να βρει τον Β για να του το βγάλει. Ο Β γυρίζει απλώς την πλάτη του και φεύγει. Ο Β είναι κατεργάρης, ένα άτομο που δέχεται το όφελος από τον αλτρουισμό των άλλων αλλά αρνείται να ανταποδώσει ή η ανταπόδοσή του είναι ανεπαρκής.
Οι κατεργάρηδες περνούν καλύτερα από τους αλτρουιστές που προσφέρουν χωρίς διάκριση, αφού κερδίζουν οφέλη χωρίς να καταβάλλουν αντίτιμο. Βέβαια, το κόστος για την «περιποίηση» του κεφαλιού κάποιου άλλου ατόμου φαίνεται μικρό σε σχέση με το όφελος από την αφαίρεση ενός επικίνδυνου παράσιτου, όμως δεν είναι αμελητέο. Πρέπει να ξοδευτεί κάποιος πολύτιμος χρόνος και ενέργεια.
Εστω ότι κάποιος πληθυσμός συνίσταται από άτομα που υιοθετούν μία από τις δύο στρατηγικές. Όπως και στην ανάλυση του M. Smith, δεν μιλάμε για συνειδητές στρατηγικές αλλά για προγράμματα μη συνειδητής συμπεριφοράς που τα επιβάλλουν τα γονίδια. Ονομάζουμε τις δύο στρατηγικές «κορόιδο» και «κατεργάρης».
Τα κορόϊδα περιποιούνται τους πάντες χωρίς καμία διάκριση. Οι κατεργάρηδες δέχονται τον αλτρουισμό των κορόϊδων αλλά ουδέποτε περιποιούνται κανέναν, ούτε καν κάποιον που τους περιποιήθηκε προηγουμένως.
Όπως στην περίπτωση των γερακιών και των περιστεριών, αμοίβουμε τα άτομα χρησιμοποιώντας κάποια αυθαίρετη μονάδα. Δεν έχουν σημασία οι ακριβείς αριθμητικές τιμές, αρκεί το όφελος από την περιποίηση να ξεπερνά το κόστος της ανταπόδοσης. Αν τα παράσιτα είναι πολλά, κάθε κορόϊδο σ’ έναν πληθυσμό κορόϊδων μπορεί να υπολογίζει ότι θα τον περιποιούνται τόσο συχνά όσο κι αυτός τους άλλους. Ετσι, για ένα κορόϊδο ανάμεσα σε κορόϊδα ο ισολογισμός είναι θετικός. Ολοι συμπεριφέρονται όπως πρέπει και η λέξη κορόϊδο φαίνεται να μην είναι η κατάλληλη.
Ας υποθέσουμε τώρα ότι εμφανίζεται ένας κατεργάρης. Επειδή θα τον περιποιούνται χωρίς να ανταποδίδει τίποτε σε κανέναν, η κατά μέσον όρο αμοιβή του θα είναι μεγαλύτερη από την αμοιβή ενός κορόϊδου. Συνεπώς τα γονίδια του κατεργάρη θα αρχίσουν να διαδίδονται στον πληθυσμό.
Σύντομα, τα γονίδια των κορόϊδων θα τείνουν να εξαφανιστούν. Αυτό οφείλεται στο ότι, ανεξάρτητα από την αναλογία τους στον πληθυσμό, οι κατεργάρηδες περνούν καλύτερα, από τα κορόϊδα.
Για παράδειγμα, θεωρήστε την περίπτωση που ο πληθυσμός αποτελείται από 50% κορόϊδα και 50% κατεργάρηδες. Η κατά μέσον όρο αμοιβή για κάθε κορόϊδο και κάθε κατεργάρη θα είναι μικρότερη από την αντίστοιχη αμοιβή κάθε ατόμου σ’ έναν πληθυσμό 100% κορόϊδων. Όμως και τώρα οι κατεργάρηδες περνούν καλύτερα από τα κορόϊδα επειδή παίρνουν όλα τα οφέλη – όσα διατίθενται – και δεν πληρώνουν τίποτε. Όταν το ποσοστό των κατεργάρηδων φτάσει το 90%, η μέση αμοιβή για όλα τα άτομα θα είναι πολύ μικρή : πολλά άτομα και από τους δύο τύπους θα πεθάνουν από τη μολυσματική ασθένεια που μεταφέρουν τα τσιμπούρια. Αλλά και πάλι, οι κατεργάρηδες θα περνούν καλύτερα από τα κορόϊδα. Συνεπώς, όσον αφορά μόνο αυτές τις δύο στρατηγικές, τίποτε δεν μπορεί να σταματήσει την εξαφάνιση των κορόϊδων και, πολύ πιθανόν, την εξαφάνιση όλου του πληθυσμού.
Ας υποθέσουμε τώρα ότι υπάρχει μια Τρίτη στρατηγική, του «τσιγκούνη». Οι τσιγκούνηδες περιποιούνται τους ξένους και άτομα που τους περιποιήθηκαν προηγουμένως. Εντούτοις, αν κάποιο άτομο τους ξεγελάσει, θυμούνται το περιστατικό και εκδικούνται αρνούμενοι να τον ξαναπεριποιηθούν. Σ’ έναν πληθυσμό τσιγκούνηδων και κορόϊδων, είναι αδύνατο να τους ξεχωρίσεις. Και οι δύο τύποι συμπεριφέρονται αλτρουιστικά στους άλλους, και οι δύο έχουν ίσες υψηλές μέσες αμοιβές.
Σ’ έναν πληθυσμό αποτελούμενο κυρίως από κατεργάρηδες, ένας μόνο τσιγκούνης δεν θα περνούσε πολύ καλά. Θα ξόδευε πολλή ενέργεια περιποιούμενος τα περισσότερα από τα άτομα που θα συναντούσε – γιατί θα χρειαζόταν χρόνο να αναπτύξει μνησικακία για όλα τα άτομα του πληθυσμού. Από την άλλη μεριά, κανένας δεν θα του ανταπέδιδε την περιποίηση.
Αν οι τσιγκούνηδες είναι ελάχιστοι συγκριτικά με τους κατεργάρηδες, τα γονίδιά τους θα εξαφανιστούν. Εντούτοις, αν οι τσιγκούνηδες καταφέρουν να αυξηθούν αριθμητικά ώστε να φτάσουν ένα κρίσιμο ποσοστό, οι πιθανότητες να συναντώνται μεταξύ τους γίνονται αρκετά μεγάλες, ώστε να αντισταθμίσουν τους κόπους που κατέβαλαν άσκοπα περιποιούμενοι τους κατεργάρηδες. Όταν φτάσουν αυτό το κρίσιμο ποσοστό θ’ αρχίσουν να έχουν υψηλότερη αμοιβή από τους κατεργάρηδες οι οποίοι προχωρούν με επιταχυνόμενο ρυθμό προς την εξαφάνιση.
Όταν οι κατεργάρηδες πλησιάζουν στην εξαφάνιση ο ρυθμός μείωσής τους επιβραδύνεται και μπορεί να επιβιώνουν για αρκετό χρόνο ως μειονότητα. Κι αυτό γιατί ένας από τους σπάνιους κατεργάρηδες έχει ελάχιστη πιθανότητα να συναντήσει τον ίδιο τσιγκούνη δύο φορές : συνεπώς, το ποσοστό των κατεργάρηδων θα είναι μικρό. Αφηγήθηκα την ιστορία αυτών των στρατηγικών υποθέτοντας ότι μπορούμε διαισθητικά να προβλέψουμε σίγουρα τι θα συμβεί. Στην πραγματικότητα, τίποτε δεν είναι σίγουρο.
Για να ελέγξω λοιπόν την ορθότητα της διαίσθησης μπήκα στον κόπο να επεξεργαστώ το ζήτημα σε ηλεκτρονικό υπολογιστή. Πραγματικά, η στρατηγική του τσιγκούνη αποδεικνύεται εξελικτικά σταθερή σε αντίθεση με αυτήν του κορόϊδου και του κατεργάρη, με την έννοια ότι σ’ έναν πληθυσμό αποτελούμενο κυρίως από τσιγκούνηδες δεν ευδοκιμούν ούτε κατεργάρηδες ούτε κορόϊδα.
Αλλά και η στρατηγική των κατεργάρηδων είναι επίσης ΕΣΣ, επειδή σε έναν πληθυσμό αποτελούμενο κυρίως από κατεργάρηδες δεν μπορούν να ευδοκιμήσουν ούτε τσιγκούνηδες ούτε κορόϊδα. Ενας πληθυσμός θα μπορούσε να σταθεροποιηθεί σε μία από αυτές τις δύο ΕΣΣ. Μακροπρόθεσμα, θα μπορούσε να μεταπηδά από τη μία στην άλλη. Ανάλογα με τις ακριβείς τιμές των αμοιβών (οι παραδοχές που έκανα στο πρόγραμμα προσομοίωσης ήταν φυσικά εντελώς αυθαίρετες), μία από αυτές τις δύο ευσταθείς καταστάσεις θα έχει μεγαλύτερη «ζώνη έλξης» και είναι πιθανότερο να πραγματοποιηθεί.
Παρεμπιπτόντως, σημειώστε ότι ένας πληθυσμός κατεργάρηδων έχει περισσότερες πιθανότητες να εξαφανιστεί απ’ όσες ένας πληθυσμός τσιγκούνηδων, αυτό όμως ουδόλως επηρεάζει την ιδιότητά του να συνιστά ΕΣΣ. Αν ένας πληθυσμός φτάνει σε μια ΕΣΣ που οδηγεί στην εξαφάνισή του, ασφαλώς θα εξαφανιστεί, κι αυτό σίγουρα είναι πολύ άσχημο.
Είναι πολύ διασκεδαστικό να παρακολουθήσει κανείς στον ηλεκτρονικό υπολογιστή ένα πρόγραμμα προσομοίωσης το οποίο αρχίζει με μεγάλο αριθμό κορόϊδων, μια μειονότητα τσιγκούνηδων μόλις πιο πάνω από την κρίσιμη αναλογία, και περίπου με την ίδια μειονότητα κατεργάρηδων. Το πρώτο πράγμα που συμβαίνει είναι να μειωθεί απότομα ο πληθυσμός των κορόϊδων, καθώς οι κατεργάρηδες τους εκμεταλλεύονται αλύπητα. Ο πληθυσμός των κατεργάρηδων ανέρχεται στα ύψη και φτάνει σ’ ένα μέγιστο τη στιγμή που χάνεται και το τελευταίο κορόϊδο. Αλλά οι κατεργάρηδες μπορούν ακόμη να υπολογίζουν στους τσιγκούνηδες.
Στο χρόνο που μειώνεται κατακόρυφα ο αριθμός των κορόϊδων, οι τσιγκούνηδες λιγοστεύουν σιγά σιγά από τα χτυπήματα των ευημερούντων κατεργάρηδων, καταφέρνουν όμως να διατηρούνται. Μετά την εξαφάνιση και του τελευταίου κορόϊδου, οι κατεργάρηδες δεν μπορούν πλέον να εφαρμόσουν τόσο εύκολα την εγωιστική εκμετάλλευση και οι τσιγκούνηδες αρχίζουν να αυξάνονται αργά εις βάρος των κατεργάρηδων. Η αύξηση του πληθυσμού τους που επιταχύνεται σταθερά είναι κατακόρυφη και ο πληθυσμός των κατεργάρηδων λιγοστεύει σχεδόν ως την εξαφάνιση, κατόπιν όμως ισορροπεί καθώς απολαμβάνει τα προνόμια της σπανιότητας και της σχετικής ελευθερίας που αποκτούν απ’ αυτήν.
Εντούτοις, οι κατεργάρηδες οδηγούνται αργά και αδυσώπητα σε πλήρη εξαφάνιση. Οι μόνοι που απομένουν είναι οι τσιγκούνηδες. Παραδόξως, η παρουσία των κορόϊδων έβαλε σε κίνδυνο τους τσιγκούνηδες μόνο στην αρχική φάση, γιατί αυτοί ήταν η αιτία της πρόσκαιρης ευημερίας των κατεργάρηδων.
Αν προσθέσω ότι η υπόθεσή μου σχετικά με τους κινδύνους από την έλλειψη περιποιήσεων είναι μάλλον σωστή. Ποντίκια που βρίσκονται σε απομόνωση τείνουν να εμφανίσουν σοβαρές πληγές σε σημεία του κεφαλιού τους που δεν μπορούν να τα φτάσουν και να τα περιποιηθούν. Σε ένα πείραμα, ποντίκια που διαβιούσαν σε ομάδες δεν υπέφεραν από τέτοιες πληγές, επειδή το ένα έγλειφε το κεφάλι του άλλου. Θα είχε ενδιαφέρον να ελεγχθεί πειραματικά η θεωρία του αμοιβαίου αλτρουισμού, και φαίνεται ότι τα ποντίκια προσφέρονται γι’ αυτή τη μελέτη
Richard Dawkins, Το εγωιστικό γονίδιο
