Η ιστριονική διαταραχή προσωπικότητας (Histrionic Personality Disorder, HPD) είναι ένας τύπος δυσλειτουργικής προσωπικότητας, που χαρακτηρίζεται από ένα μοτίβο δραματικής και υπερβολικής επίδειξης συναισθημάτων. Αναφέρεται και ως υστερική διαταραχή προσωπικότητας, δραματική προσωπικότητα ή υστερική προσωπικότητα. Δε θα πρέπει να ταυτίζεται με την υστερία, μια διαταραχή που εκδηλώνεται με νευρολογικά συμπτώματα.
Η ιστριονική διαταραχή ανήκει στην Β Ομάδα (Cluster B) των διαταραχών προσωπικότητας. Οι διαταραχές που κατηγοριοποιούνται σε αυτή την ομάδα χαρακτηρίζονται από δραματική, έντονα συναισθηματική ή ασταθή συμπεριφορά, παρορμητικότητα και όλες σχετίζονται με δυσκολίες στη διατήρηση διαπροσωπικών σχέσεων. Εκτός από την ιστριονική, σε αυτή την ομάδα ανήκουν και η οριακή, η αντικοινωνική και η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας.
Τα άτομα με ιστριονική διαταραχή προσωπικότητας συχνά βλέπουν τον εαυτό τους ως ευαίσθητο και, προς τους άλλους, σε μία πρώτη γνωριμία, φαίνονται ζεστά και συναισθηματικά. Σύντομα, όμως, αυτό αλλάζει, καθώς μπορεί να γίνουν απαιτητικά και να φανούν επιπόλαια και ανειλικρινή. Διακατέχονται από εγωκεντρικότητα που τους εμποδίζει να συνάψουν και να διατηρήσουν σημαντικές συναισθηματικές σχέσεις. Ενώ μπορεί να φαίνονται ότι είναι άτομα δίχως ενσυναίσθηση, στην πραγματικότητα πρόκειται για άτομα με μειωμένη αυτεπίγνωση.
Χαρακτηριστικά στοιχεία ιστριονικής προσωπικότητα
Σύμφωνα με το DSM-5, για τη διάγνωση της ιστριονικής διαταραχής θα πρέπει να πληρούνται τουλάχιστον 5 από τα παρακάτω κριτήρια:
- Το άτομο νιώθει άβολα όταν δεν αποτελεί το επίκεντρο της προσοχής
- Οι κοινωνικές συναναστροφές, συχνά, χαρακτηρίζονται από απρόσφορη, σαγηνευτική ή προκλητική συμπεριφορά
- Εκδηλώσεις ευμετάβλητης και ρηχής έκφρασης συναισθημάτων
- Χρήση της εξωτερικής εμφάνισης για την προσέλκυση της προσοχής των άλλων
- Περίπλοκος και υπερβολικά εντυπωσιακός τρόπος ομιλίας με έλλειψη λεπτομερειών ή επιχειρηματολογίας
- Αυτοδραματοποίηση, θεατρινισμός και υπερβολική έκφραση συναισθημάτων
- Υποβολιμότητα, επηρεάζεται εύκολα από τους άλλους (και μόδες της εποχής) και γενικά από τις καταστάσεις
- Θεωρεί τις διαπροσωπικές του σχέσεις πιο στενές απ’ ότι είναι στην πραγματικότητα
- Σε πολλές περιπτώσεις, τα άτομα με ιστριονική διαταραχή παρουσιάζουν αξιόλογες κοινωνικές δεξιότητες∙ Ωστόσο, τείνουν να χρησιμοποιούν αυτές τις δεξιότητες για να χειραγωγούν τους άλλους, με σκοπό να λάβουν φροντίδα και προσοχή.
Άλλοι μηχανισμοί άμυνας στην υστερική προσωπικότητα είναι η απώθηση και η παλινδρόμηση. Όταν είναι ανασφαλείς, φοβούνται την απόρριψη ή αντιμετωπίζουν μια πρόκληση που διεγείρει ασυνείδητο φόβο, μπορεί να παλινδρομήσουν σε παιδικόμορφη συμπεριφορά, στην προσπάθειά τους να αποκρούσουν δυνητικούς (ή φαντασιακούς) κακοποιητές.
Οι υστερικοί χαρακτήρες αισθάνονται αμήχανα ή δυσάρεστα όταν δεν αποτελούν το επίκεντρο της προσοχής και μπορεί να προσφύγουν σε δραματικές ή ανάρμοστες εκδηλώσεις, με σκοπό να προκαλέσουν την προσοχή των άλλων, για παράδειγμα, μπορεί να διηγηθούν φανταστικές ιστορίες ή να κάνουν σκηνή (APA, 2013).
Αν και τα άτομα με υστερική προσωπικότητα μπορεί να θεωρηθούν ελεγκτικά και χειριστικά, η υποκειμενική τους κατάσταση είναι ακριβώς το αντίθετο. Οι χειρισμοί που πραγματοποιούνται από άτομα με υστερική δομή είναι, σε έντονη αντίθεση με τους ελιγμούς των ψυχοπαθών ατόμων, δευτερεύοντες στην προσπάθειά τους για ασφάλεια και αποδοχή. Η χειραγώγηση των άλλων είναι η έκφραση προσπαθειών να επιτύχουν μια νησίδα ασφάλειας σε έναν τρομακτικό κόσμο, να σταθεροποιήσουν την αυτοεκτίμηση τους, να εκφράσουν ασυνείδητη εχθρότητα ή κάποιο συνδυασμό αυτών των κινήτρων.
Ο υστερικός χαρακτήρας μπορεί, ακόμη, να:
- Έχει έντονη ανάγκη για διέγερση, καθώς βαριέται γρήγορα και ψάχνει συχνά για κάτι καινούριο (π.χ. στον επαγγελματικό ή τον διαπροσωπικό τομέα).
- Τα πηγαίνει καλά σε επαγγέλματα που απαιτούν φαντασία και δημιουργικότητα, αλλά πιθανώς να δυσκολεύεται σε καθήκοντα που προϋποθέτουν τη χρήση λογικής και αναλυτικής σκέψης.
- Δυσκολεύεται σε καταστάσεις που απαιτούν καθυστέρηση της ικανοποίησης (delayed gratification)∙ συχνά συμπεριφέρεται με στόχο την άμεση ικανοποίηση.
- Εμπιστεύεται με υπερβολική άνεση, ειδικά άτομα σε θέση ισχύος, διότι πιστεύει ότι ενδεχομένως μπορούν να του λύσουν τα προβλήματά του «μαγικά».
- Επενδύει υπερβολικό χρόνο, ενέργεια και χρήματα στην περιποίηση και τον ρουχισμό του, καθώς χρησιμοποιεί την εξωτερική του εμφάνιση ως ένα μέσο εντυπωσιασμού των άλλων.
- Πρόσφατη έρευνα υποδεικνύει ότι τα άτομα αυτά είναι πιο ευάλωτα προς την εξαρτητική χρήση των social media (Akça et al., 2019).
Περίπου 9% του γενικού πληθυσμού έχει τουλάχιστον μία διαταραχή προσωπικότητας, ενώ είναι πιθανό για κάποια άτομα να έχουν περισσότερες από μία διαταραχές. Ο επιπολασμός της υστερικης διαταραχής, στο γενικό πληθυσμό, κυμαίνεται περίπου στο 2 με 3%.
Οι γυναίκες φαίνεται να έχουν τέσσερις φορές περισσότερες πιθανότητες να διαγνωστούν με ιστριονική διαταραχή από τους άντρες. Ωστόσο, έρευνες υποδηλώνουν ότι οι γυναίκες, ενδεχομένως, υπερδιαγιγνώσκονται με την διαταραχή αυτή συγκριτικά με τους άνδρες, επειδή η ευθύτητα ως προς τη σεξουαλικότητα είναι λιγότερο κοινωνικά αποδεκτή για τις γυναίκες. Επιπρόσθετα, είναι λιγότερο πιθανό για τους άνδρες να αναφέρουν σχετικά συμπτώματα και έτσι μπορεί να υποδιαγνωστούν.
Η ιστριονική διαταραχή προσωπικότητας τείνει να είναι εγω-συντονική, δηλαδή τα άτομα με αυτή τη διαταραχή, συνήθως, θεωρούν τη συμπεριφορά τους φυσιολογική και δυσκολεύονται να εντοπίσουν τυχόν προβλήματα που δημιουργούνται εξαιτίας των συμπτωμάτων τους. Η έλλειψη διορατικότητάς τους, λοιπόν, μπορεί να συμβάλλει στην υποδιάγνωση της διαταραχής μέχρι τα μοτίβα συμπεριφοράς τους να έχουν επηρεάσει σημαντικά τις σχέσεις, τη διαπροσωπική ευεξία και τον επαγγελματικό τους τομέα, μετέπειτα στη ζωή τους.
Ορισμένες φορές, η ιστριονική διαταραχή προσωπικότητας φαίνεται να παρουσιάζει κοινά στοιχεία και με άλλες διαταραχές της προσωπικότητας (ναρκισσιστική, οριακή και εξαρτητική). Για τον λόγο αυτό, είναι σημαντικό να διεξαχθεί διαφορική διάγνωση από κάποιον επαγγελματία υγείας.
Αιτίες
Αν και δεν είναι γνωστό τι ακριβώς προκαλεί την εμφάνιση της ιστριονικής διαταραχής, φαίνεται να προέρχεται από σειρά διαφορετικών παραγόντων. Θεωρείται πως ο συνδυασμός γενετικών και περιβαλλοντικών (ή μαθημένων) επιρροών είναι η κύρια αιτία της διαταραχής.
Σύμφωνα με υποθέσεις, η ιστριονική διαταραχή μπορεί να αναπτυχθεί ως αποτέλεσμα παρελθοντικού τραύματος στην παιδική ηλικία. Τα παιδιά ενδεχομένως να αντέξουν μία τραυματική εμπειρία αντιμετωπίζοντας το περιβάλλον τους με τρόπους που τελικά οδηγούν στη διαταραχή. Δηλαδή, οι διαταραχές προσωπικότητας στην παιδική ηλικία, γενικότερα, μπορεί να προέρχονται από την προσαρμογή για την αντιμετώπιση μιας τραυματικής κατάστασης ή τραυματικού περιβάλλοντος.
Παράγοντες που συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης διαταραχών προσωπικότητας περιλαμβάνουν:
- Γονεϊκό στυλ ανατροφής (έλλειψη ορίων, υπερβολική επιείκεια, αντιφατικότητα, κ.λπ.)
- Πρότυπα δραματικών ή ασταθών συμπεριφορών από τους γονείς
- Οικογενειακό ιστορικό ψυχιατρικών διαταραχών, χρήσης ουσιών ή διαταραχών προσωπικότητας
- Παιδικό τραύμα
