«Ηλίθιος ονομάζεται το άτομο που οι πράξεις του προκαλούν ζημιές σε ένα άλλο άτομο ή σε μια ομάδα ατόμων, χωρίς το ίδιο να αποκομίζει κέρδη, ενώ πιθανόν να υφίσταται ακόμη και ζημίες».
Η αναφορά στις συνέπειες των πράξεών μας δίνει την ευκαιρία στον Cipolla να χωρίσει τα άτομα σε τέσσερις κατηγορίες ως εξής:
Ανήμπορος: Αν ένα άτομο, ο Τομ, προβεί σε μια ενέργεια και υποστεί ζημία, ενώ παράγει κέρδος για έ να άλλο άτομο, τον Ντικ, ο Τομ έδρασε ως ανήμπορος.
Ευφυής: Αν ο Τομ προβεί σε μια ενέργεια που αποφέρει κέρδος στον ίδιο, αλλά και στον Ντικ, ο Τομ έδρασε με ευφυΐα και χαρακτηρίζεται ευφυής. Κακοποιός: Αν ο Τομ προβεί σε μια ενέργεια που ωφελεί τον ίδιο αλλά ζημιώνει τον Ντικ, ο Τομ χαρακτηρίζεται ως κακοποιός.
Ηλίθιος: Αν ο Τομ προβεί σε μια ενέργεια που βλάπτει τον Ντικ αλλά και τον ίδιο, τότε ο Τομ χαρακτηρίζεται ηλίθιος.
Όπως λέει ο Cipolla, ο καθένας από εμάς έχει ένα ισοζύγιο κέρδους και ζημίας με όλους τους υπολοίπους, και επί τη βάσει αυτού του ισοζυγίου χαρακτηρίζει το άτομο με έναν από τους παραπάνω τρόπους. Στο σημείο αυτό προκύπτει πιεστικά το εξής ερώτημα: γιατί κάποιος, ο Τομ, να κάνει κακό σε κάποιον άλλο, τον Ντικ, και μάλιστα όταν κάνει κακό και στον εαυτό του; Δεν είναι παράλογο; Ο Cipolla απαντά: «Όχι, δεν είναι παράλογο. Ο Τομ είναι απλά ηλίθιος». Εντούτοις μια άλλη, λογική απάντηση είναι να πούμε ότι ο Τομ τρέφει τέτοια αντιπάθεια ή τέτοιο μίσος για τον Ντικ που η ευχαρίστησή του από το κακό που προξενεί στον Ντικ είναι μεγαλύτερη από τη δυσαρέσκεια που αισθάνεται ο ίδιος. Πολλές φορές συμβαίνει, όταν δεν κατανοούμε αμέσως τις πράξεις κάποιου, να λέμε σε συζητήσεις καφενείου «Αυτός είναι τρελός». Ο Cipolla προτιμά να λέει «Αυτός είναι ηλίθιος».
Βέβαια, υπάρχουν και πράξεις που δεν έχουν κανέναν αντίκτυπο σε άλλους, όπως π.χ. αν πάω μια βόλτα σε μια έρημη παραλία ή αν πάω στον κινηματογράφο χωρίς να ενοχλήσω κανέναν. Τέτοιες πράξεις είναι ουδέτερες ως προς τους χαρακτηρισμούς του Cipolla διότι δεν δημιουργούν ισοζύγιο με άλλους ανθρώπους. Υπάρχουν, όμως, και πράξεις που δημιουργούν ισοζύγια χωρίς ο πράττων να μπορεί να χαρακτηριστεί σύμφωνα με τους ορισμούς του Ci polla. Αν πάω στον κινηματογράφο, είναι μια πράξη που ωφελεί εμένα, αλλά αν έχω φάει σκορδαλιά, προκαλώ ζημία (δυσφορία) στους διπλανούς μου. Μπορώ, όμως, να χαρακτηριστώ κακοποιός, όπως θα έπρεπε σύμφωνα με τον ορισμό του Cipolla;
Ας δούμε τώρα ορισμένα χτυπητά παραδείγματα που δείχνουν ότι οι ορισμοί του Cipolla οδηγούν σε παράδοξα.
(α) Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Σωκράτης προτίμησε να πιει το κώνειο, ενώ μπορούσε να φύγει από την Αθήνα και να σωθεί, διότι ήθελε να δείξει στους συμπολίτες του ότι η υπακοή στους νόμους είναι ύψιστο καθήκον. Έτσι, ο Σωκράτης ζημίωσε τον εαυτό του διότι έχασε τη ζωή του και ωφέλησε τους Αθηναίους διότι τους έδωσε ένα σπουδαίο μάθημα πατριωτισμού. Σύμφωνα με τον Cipolla, ο Σωκράτης ήταν ανήμπορος. Σας φαίνεται λογικό;
(β) Μια σκοτεινή νύχτα, ο Τομ εισβάλλει στο σπίτι του Ντικ, τον ακινητοποιεί, του παίρνει πενήντα χιλιάδες ευρώ, και δίνει τα μισά στον Τζακ για να εξοφλήσει το δάνειό του. Ο Τομ ωφελήθηκε, ο Ντικ ζημιώθηκε και ο Τζακ ωφελήθηκε. Ο Τομ είναι κακοποιός σε σχέση με τον Ντικ και ευφυής σε σχέση με τον Τζακ. Ένα άτομο δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα και κακοποιός και ευφυής, σύμφωνα με τους ορισμούς του Cipolla. Πού θα κατατάξουμε π.χ. τον Ρομπέν των Δασών, που έκλεβε τους πλούσιους και βοηθούσε τους φτωχούς, στους κακοποιούς ή στους ευφυείς;
(γ) Η σύζυγος που ικανοποιεί ερωτικά τον εαυτό της και τον σύζυγό της ενώ παράλληλα έχει εραστή στον οποίο επίσης προσφέρει χαρά είναι ευφυής, μάλιστα δύο φορές, σύμφωνα με τον ορισμό του Cipolla, αλλά ο απλός άνθρωπος δύσκολα θα συμφωνούσε με αυτόν το χαρακτηρισμό.
(δ) Ένας στρατηγός που σκοτώθηκε στη μάχη μαζί με πολλούς στρατιώτες (άρα ζημίωσε τον εαυτό του και τους στρατιώτες του διότι έχασαν τη ζωή τους) αλλά κέρδισε τον πόλεμο σώζοντας εκατομμύρια άλλους από τον εχθρό (άρα τους ωφέλησε) ήταν, σύμφωνα με τον Cipolla, ηλίθιος σε σχέση με τους νεκρούς στρατιώτες και ανήμπορος σε σχέση με τους κατοίκους της χώρας την οποία υπερασπίστηκε αποτελεσματικά.
Τα παραπάνω παραδείγματα είναι, νομίζω, αρκετά για να γίνει αντιληπτό ότι οι ορισμοί του Cipolla είναι φτιαχτοί και γι’ αυτό οδηγούν σε παράδοξα συμπεράσματα. Ο Cipollla δίνει στον όρο «ηλιθιότητα» έναν δικό του ορισμό και τον χρησιμοποιεί σαν μηχάνημα, σαν οδοστρωτήρα με τον οποίο εξαφανίζει τις επιθυμίες, τα πάθη και τα ήθη των ανθρώπων και τα κάνει όλα ηλιθιότητα ή ευφυΐα.
