Το ζήτημα έχει εμπνεύσει αμέτρητες φιλοσοφικές θεωρίες από την αρχαιότητα και πολλές επιστημονικές έρευνες από τον περασμένο αιώνα μέχρι σήμερα. Έχει ωστόσο δημιουργήσει και ορισμένες παρανοήσεις. Τους πέντε πιο συνήθεις μύθους για τη συνείδηση παρουσίασε στην Ουάσιγκτον Ποστ, ο διακεκριμένος νευροεπιστήμονας Κρίστοφ Κοχ, επικεφαλής επιστήμονας και πρόεδρος του αμερικανικού Ινστιτούτου Άλεν για την Επιστήμη του Εγκεφάλου (Allen Institute of Brain Science).
Μύθος 1: Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι μοναδικός
Μύθος: Υπάρχει μια μακρά ιστορία ερευνών που επιχείρησαν να εντοπίσουν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στον ανθρώπινο εγκέφαλο για να εξηγήσουν την προχωρημένη συνείδηση μας και την πλανητική κυριαρχία μας. Η νευροεπιστήμονας Σουζάνα Χερκουλάνο – Χούζελ υποστηρίζει ότι το διακριτικό γνώρισμα του ανθρώπινου εγκεφάλου έγκειται στους πολυάριθμους νευρώνες που βρίσκονται στον εξωτερικό εγκεφαλικό φλοιό ή νεο-φλοιό: 16 δισεκατομμύρια από ένα σύνολο 86 δισεκατομμυρίων νευρώνων. Αυτή είναι η απλούστερη εξήγηση για τις ιδιαίτερες γνωστικές μας ικανότητες, δηλώνει. Έχουν γίνει και άλλες υποθέσεις, όπως ότι μόνο στους ανθρώπους υπάρχουν μερικές περιοχές του εγκεφάλου ή νευρικά κύτταρα (π.χ. von Economo) ή ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος καταναλώνει περισσότερες θερμίδες από τα άλλα είδη.
Αλήθεια: Ασφαλώς δεν έχουμε τον μεγαλύτερο εγκέφαλο, οι ελέφαντες και οι φάλαινες μάς ξεπερνούν. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι το μαυροδέλφινο έχει 37 δισεκατομμύρια νευρώνες. Οι φάλαινες, οι ελέφαντες -όχι μόνο οι άνθρωποι- έχουν επίσης τους νευρώνες von Economo. Oι άνθρωποι και τα ποντίκια έχουν περίπου τις ίδιες κατηγορίες εγκεφαλικών κυττάρων. Επιπρόσθετα, το νευρικό κύτταρο von Εconomo έχει εντοπιστεί και σε φάλαινες και άλλα ζώα. Δεν φαίνεται επομένως να υπάρχει απλή εγκεφαλο-κεντρική εξήγηση στο γιατί οι άνθρωποι βρίσκονται στην κορυφή της γνωστικής κλίμακας.
Μύθος 2: Η επιστήμη δεν θα κατανοήσει ποτέ τη συνείδηση
Μύθος: O διαπρεπής θεωρητικός φυσικός Έντουαρντ Γουίτεν είχε πει πως πιθανότατα η συνείδηση θα παραμείνει ένα μυστήριο, ενώ ο φιλόσοφος Ντέιβιντ Τσάλμερς μιλά για το «δύσκολο» ή «σκληρό» πρόβλημα της συνείδησης, αναφερόμενος στη δυσκολία να γίνει το αναγκαίο από την κατανόηση του ποια γεγονότα του εγκεφάλου συνδέονται με τη συνείδηση, στο πώς αναδύεται η συνείδηση στον εγκέφαλο. Πρόκειται για έναν ιδιαίτερα επιβλαβή μύθο, δεδομένου ότι παρεμποδίζει την έρευνα.
Αλήθεια: Από τον περασμένο αιώνα μάθαμε πολύ περισσότερα πράγματα για τη συνείδηση από ό,τι σε όλο το προηγούμενο παρελθόν. Ένα ολόκληρο επάγγελμα, η αναισθησιολογία, είναι αφιερωμένη στην ασφαλή “ενεργοποίηση” και “απενεργοποίηση” της συνείδησης. Γινόμαστε όλο και καλύτεροι στον εντοπισμό της παρουσίας ή της απουσίας συνείδησης σε ασθενείς με νευρολογικές βλάβες, οι οποίοι δεν μπορούν να μιλήσουν ή να αλληλοεπιδράσουν με το περιβάλλον, κινητοποιώντας τον εγκέφαλό τους με τη χρήση μαγνητικών παλμών και στη συνέχεια παρακολουθώντας την ηχώ της προκαλούμενης ηλεκτρικής δραστηριότητας που διασχίζει τον εγκεφαλικό φλοιό. Οι ερευνητές μελετούν τα νευρωνικά ίχνη της συνείδησης παρουσιάζοντας εικόνες ή άλλα ερεθίσματα σε άτομα που βρίσκονται σε μαγνητικό τομογράφο και παρατηρούν ποιες περιοχές του εγκεφάλου ανταποκρίνονται σε αυτά. Οι εξελίξεις αυτές δεν έχουν λύσει όλο το πρόβλημα, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν θα το κάνουν στο μέλλον.
Μύθος 3: Τα όνειρα περιλαμβάνουν στοιχεία για τις κρυφές επιθυμίες μας
Μύθος: O Φρόιντ έλεγε πως τα όνειρα είναι η βασιλική οδός προς το ασυνείδητο. Η σκέψη του 20ου αιώνα πάνω στα όνειρα έχει βασιστεί σε μεγάλο βαθμό σε αυτή τη θεώρηση, ότι δηλαδή στην καρδιά κάθε ονείρου βρίσκεται η εκπλήρωση μιας επιθυμίας που καταπιέζεται από το μυαλό. Στην ψυχαναλυτική θεώρηση τα όνειρα αναπαριστούν την προσπάθεια εκπλήρωσης ασυνείδητων επιθυμιών και τις συγκρούσεις, ενώ συχνά έχουν συμβολικό νόημα που πρέπει να αποκωδικοποιηθεί μέσω της μεθόδου του ελεύθερου συνειρμού ή με άλλες μεθόδους.
Αλήθεια: Η σύγχρονη έρευνα, η οποία μελετά τα όνειρα υγιών ανθρώπων και ασθενών που έχουν βιώσει τραύμα, δεν συμφωνεί με αυτή τη θεώρηση. Ένας ερευνητής ψυχολόγος, ο Γουίλιαμ Ντόμχοφ, διατηρεί σε μια διαδικτυακή τράπεζα ονείρων πάνω από 20.000 αναφορές ονείρων. Αυτή, όπως και άλλες πηγές, δείχνουν πως στα όνειρα βλέπουμε συνήθως πράγματα που μας απασχολούν στην καθημερινότητα μας, στα οποία παρεμβάλλονται άλλα φαντασιακά γεγονότα ή αναμνήσεις. Συνήθως υπάρχει συνέπεια μεταξύ των ονείρων και του τρόπου αντίληψης της πραγματικότητας: αυτοί π.χ. που έχουν άγχος, βλέπουν αγχώδη όνειρα, εκείνοι που έχουν βιώσει τραύμα, συχνά το αναβιώνουν (flashbacks). Μερικές φορές εκφράζουμε σεξουαλική επιθυμία για κάποιον, αλλά αυτό δεν απαιτεί κάποια αποκωδικοποίηση. Συμπερασματικά, τα όνειρα δεν “καμουφλάρουν” τις επιθυμίες μας, αλλά εκφράζουν με συνεκτικό και κατανοητό τρόπο αυτά που μας απασχολούν καθημερινά.
Μύθος 4: Είμαστε ευαίσθητοι στα υποσυνείδητα μηνύματα
Μύθος: Το ενδιαφέρον για τη διαφήμιση που περνά το μήνυμα της κάτω το “κατώφλι” της συνείδησης, ξεκίνησε το 1957, όταν ένας ερευνητής μάρκετινγκ ισχυρίστηκε ότι αύξησε σημαντικά τις πωλήσεις της Κόκα-Κόλα και του ποπ-κορν παρεμβάλλοντας στην οθόνη ένα μόνο «καρέ» με το μήνυμα Φάε ποπ-κορν ή Πιες κόκα-κόλα. Αργότερα ο Γουίλσον Κέι στο βιβλίο του Υποσυνείδητη Αποπλάνηση (1974) υποστήριξε ότι το 99% των διαφημίσεων για το αλκοόλ περιλαμβάνουν τέτοια μηνύματα. Το 2000 οι Ρεπουμπλικάνοι κατηγορήθηκαν ότι χρησιμοποίησαν τέτοια μηνύματα σε μια καμπάνια επίθεσης στους «γραφειοκράτες» προκειμένου να χειραγωγήσουν τους ψηφοφόρους.
Αλήθεια: Οι περισσότερες από τις έρευνες που έχουν γίνει ως τώρα για τα μηνύματα αυτού του είδους, δεν μπορούν να επαναληφθούν. Σύγχρονες μελέτες δείχνουν ότι η όποια επίδραση αυτών των μηνυμάτων είναι ασυνεπής, μικρή και έχει περιορισμένο χρόνο ζωής. Μια έρευνα του 2015 έδειξε πως τα υποσυνείδητα μηνύματα για μια μάρκα αύξησαν το ενδιαφέρον για τη μάρκα αυτή μόνο για 15 λεπτά. Όπως βλέπουμε στη σύγχρονη πολιτική προπαγάνδα, είναι τα συνειδητά μηνύματα αυτά που έχουν την πραγματική δύναμη.
Μύθος 5: Τα επιθανάτια οράματα συνιστούν απόδειξη της μετά-θάνατο ζωής
Μύθος: Οι επιζώντες από καρδιακή προσβολή ή άλλα επεισόδια που τους έφεραν κοντά στο θάνατο, αναφέρουν ορισμένες φορές ότι αισθάνθηκαν να διαχωρίζονται από το σώμα τους, ότι είδαν ένα λαμπερό φως ή ότι συνάντησαν μια απόκοσμη παρουσία. Πολλοί υποστηρίζουν ότι αυτές οι εμπειρίες αποτελούν αποδείξεις ύπαρξης ενός θεϊκού κόσμου. Ο νευροχειρουργός Έμπεν Αλεξάντερ στο μπεστ-σέλερ του Ο παράδεισος υπάρχει (εκδ. Κλειδάριθμος) αναφέρει ότι, ενώ βρισκόταν σε βαθύ κώμα, μεταφέρθηκε στον πιο περίεργο και όμορφο κόσμο που είχε δει ποτέ. Συλλογιζόμενος τη σημασία όσων βίωσε, γράφει: Οπότε επικοινωνούσα απευθείας με το Θεό; Αναμφισβήτητα.
Αλήθεια: Αν και αυτές οι ξεχωριστές εμπειρίες αγνοήθηκαν για χρόνια από τους ερευνητές, σήμερα οι ασυνήθιστες αυτές παραισθήσεις τραβούν την προσοχή. Επιδημιολογικές μελέτες δείχνουν πως αυτές οι επιθανάτιες εμπειρίες (Near-Death Experiences) δεν είναι τόσο σπάνιες και παρατηρούνται περίπου στο ένα δέκατο των ανθρώπων που έχουν υποστεί καρδιακή ανακοπή. Φαίνεται ότι σχετίζονται με νευρολογικά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα σε περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού, όταν έχουν έλλειψη οξυγόνου. Παρόλα αυτά, η αιτία τους παραμένει άγνωστη. Παρόμοιες έντονες εμπειρίες παρατηρούνται σε περιστατικά επιληπτικών κρίσεων ή κατά την ενεργοποίηση συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφαλικού φλοιού στις νευροχειρουργικές επεμβάσεις.
Τα οράματα αυτά φαίνεται να είναι η προσπάθεια του εγκεφάλου να συνεχίσει να κάνει τη δουλειά του, να καταλαβαίνει δηλαδή τον κόσμο, ακόμα και όταν η ίδια του η λειτουργία παρεμποδίζεται και όταν ορισμένα μνημονικά ή αντιληπτικά του κέντρα είναι εκτός λειτουργίας ή δημιουργούν ψευδώς την αίσθηση της δραστηριότητας. Δεν χρειάζεται, επομένως, να στρεφόμαστε σε υπερφυσικές εξηγήσεις. Αυτό που είναι σημαντικό, είναι να μελετηθεί γιατί τέτοιες εμπειρίες αφήνουν στους ανθρώπους που τις έχουν βιώσει, μια αίσθηση ηρεμίας, γαλήνης και αποδοχής του επερχόμενου οριστικού τέλους. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε νέες θεραπευτικές ανακαλύψεις.
